صالحی امیری در جدیدترین کتابش الگوی ارتقای سرمایه فرهنگی در ایران را تشریح کرد

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) کتاب «الگوی ارتقای سرمایه فرهنگی در ایران» به قلم سید رضا صالحی امیری و رزیتا سپهرنیا به تازگی از سوی انتشارات ققنوس روانه کتابفروشی‌ها شده است. مخاطبان در فصل‌هایی با عناوین مفهوم شناسی سرمایه فرهنگی، شناسایی شاخص‌های سرمایه فرهنگی، آسیب‌شناسی سرمایه فرهنگی در ایران، ارتقای سرمایه فرهنگی در ایران و راهکارهای برون‌رفت از چالش در حوزه سرمایه فرهنگی در ایران می‌توانند با مباحث کتاب آشنا شوند. پایان‌بخش کتاب نیز به نتیجه‌گیری اختصاص دارد.

در بخشی از کتاب با عنوان «مفهوم‌شناسی فرهنگی» واژه سرمایه فرهنگی تعریف شده است. در این بخش می‌خوانیم: «اصطلاح سرمایه فرهنگی را نخستین بار پی‌یر بوردیو (1930 ـ 2002) به ادبیات علوم اجتماعی و انسانی وارد کرد. بوردیو متفکری است که موضوع نابرابری فرهنگی و اجتماعی از اهتمامات جدی او بود. او متولد دهکده‌ای کوهستانی در منطقه پیرنه فرانسه است. او ابتدا در دانشگاه معتبر اکول نرمال سوپریور به تحصیل فلسفه پرداخت و سپس به علوم اجتماعی روی آورد. او با تحقیقاتش روی جامعه الجزایر توجه محافل آکادمیک فرانسه را به خود جلب کرد. بوردیو با نثر ثقیل و اصطلاحات پیچیده یکی از مؤثرترین متفکران علوم اجتماعی فرانسه است که توانسته در دنیای غیرفرانسوی زبان هم به شهرت برسد. او مفاهیم بسیاری را به دایره‌المعارف علوم اجتماعی افزوده است؛ مفاهیمی چون عادت‌واره، میدان، خشونت نمادین و سرمایه فرهنگی از آن جمله‌اند.

بوردیو که خارج از محیط شهری فرانسه بزرگ شده بود،‌ برای کسب موقعیت خود زحمات زیادی کشید. او آنچه را در دانشگاه‌های فرانسه می‌دید اشرافیت دانشگاهی تعبیر می‌کرد. از نظر بوردیو در نظام دانشگاهی فرانسه افرادی رشد می‌کنند که روابط بهتری با استادان باسابقه یا جاافتاده دارند یا با کسانی که از موقعیت اقتصادی بالایی برخوردارند. کاری که بوردیو در مورد انسان دانشگاهی فرانسه انجام می‌دهد، از زوایای زیادی قابل تأمل است. یک عضو دانشگاهی برای به دست آوردن هرگونه سرمایه دانشگاهی به زمان نیاز دارد. فرایند کسب سرمایه دانشگاهی به بار آورنده جریان پویای جالبی است که میان استادان جا افتاده و دانشجویان دوره بالاتر از لیسانس و اعضای علمی جوان‌تر به کار می‌افتد. آنهایی که قدرت دانشگاهی را در دست دارند،‌ فعالیت اعضای جوان‌تر و جویای نام را تحت نظر می‌گیرند و این دسته دوم باید سربه‌زیر و مطیع دسته نخست باشند (ریتزر، 1378: 732). طبق نظر بوردیو برای موفقیت در نظام دانشگاهی فرانسه باید از خود سازگاری نشان داد نه نوآوری. بنابراین سرمایه فرهنگی را می‌توان توانایی تصرف و استفاده از کالاهای فرهنگی و نیز توانایی‌های ادبی‌ ـ گفتاری تعریف کرد.»

به گفته مولفان، اصطلاح سرمایه فرهنگی بازنمای جمع نیروهای غیراقتصادی مثل زمینه خانوادگی، طبقه اجتماعی، سرمایه‌گذاری‌های گوناگون، تعهد به تعلیم و تربیت و مانند آنهاست که بر موفقیت آکادمیک (علمی یا تحصیلی) تاثیر می‌گذارد.

سرمایه فرهنگی یک مکانیزم مهم در بازتولید سلسله مراتب اجتماعی است. هسته نظریه سرمایه فرهنگی این است که نظام آموزشی، که بازتاب فرهنگ طبقه حاکم است، فرهنگ را انتقال می‌دهد، تقویت می‌کند و نهایتاً موجب بازتولید همان فرهنگ می‌شود. ریچارد زوئینگهافت سرمایه فرهنگی را انواع گوناگون دانش‌ها و مهارت‌ها می‌داند. برکس و فولک واژه سرمایه فرهنگی را برای اشاره به قابلیت‌های انعطاف‌پذیر جوامع انسانی برای پرداختن به زیست محیط و اصلاح آن به کار می‌برند (تراسبی، 1382: 74). گرچه تعریف برکس و فولک از آنچه در این اثر مد نظر است تا اندازه‌ای کلی‌تر است و به نظر می‌رسد آنها بر قابلیت‌های ناملموس اشاره دارند؛ یعنی دانش‌ها و مهارت‌ها و نیز مجموع کالاهای فرهنگی که شخص می‌تواند آنها را کسب کند.

سرمایه فرهنگی جزء ارزش‌ها و هنجارهای والای جامعه است که نمی‌توان یک‌شبه (مثل سرمایه اقتصادی) آن را کسب کرد یا انتقال داد یا خرید و فروش کرد. بوردیو سرمایه فرهنگی را دانشی (شناختی) می‌داند که افراد را قادر به تفسیر کدهای فرهنگی گوناگون می‌کند.

بوردیو سرمایه فرهنگی را به سه بخش تقسیم می‌کند: 1) سرمایه تجسم‌یافته یا مجسم که با کالبد و بدن فرد مرتبط است و به صورت مهارت و تربیت در فرد دیده می‌شود. 2) سرمایه عینیت‌یافته که به صورت کالاهای فرهنگی چون تصاویر، کتاب‌ها،‌ کامپیوتر و هنر بروز می‌کند. 3) سرمایه نهادی‌شده که از طریق مدارک واقعی و دیگر شواهد پایگاه فرهنگی بازنمایی می‌شود (Soroka,2006) برخی دیگر از دانشمندان از جمله گولد اظهار می‌کنند که سرمایه فرهنگی جزئی از سرمایه اجتماعی است.

پی‌یر بوردیو، جامعه‌شناس فرانسوی، مسلماً یکی از مهم‌ترین شخصیت‌ها در حوزه نظریه فرهنگی و پژوهش‌های فرهنگی امروز است. او تلاش می‌کند سطوح خرد و کلان تحلیل را در هم آمیزد. در عین حال، به تجربه ذهنی و ساختارهای عینی توجه دارد. بوردیو از جامعه‌شناسی انتقادی مارکس و وبر به‌طور همزمان سود می‌برد،‌ ازاین‌رو نظریه‌اش مانند نظریه فوکو، جذب پهنه تفکر چپ میانه‌ای می‌شود که دیدگاه متعصبانه‌تر آموزه مارکسیستی جامعه طبقاتی را رد می‌کند. بوردیو الگوهای نظری انتزاعی را بسط داده و مطالعات تجربی مفصلی را به آنها ضمیمه کرده است، از همین رو هم نزد نظریه‌پردازان محض و هم جامعه‌شناسان فرهنگ‌گرایی که بیشتر انگیزه‌های روش‌‌شناختی دارند اعتبار کسب کرده است.

آثار تجربی او حوزه آموزش، فرهنگ عامه،‌ هنر، انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی را پوشش می‌دهد و از این راه مخاطبانش را به حداکثر می‌رساند. او به شماری مفاهیم (از قبیل حوزه، سرمایه فرهنگی،‌ ذائقه، عادت‌واره و...) پرداخته است که به لحاظ پژوهشی و نظری قابل استناد و انتقال‌اند (اسمیت، 1384: 216) بوردیو جامعه‌شناسی سنتی را با نظریه خود درآمیخت و همواره در پی ارتباط مفاهیم نظریه شناختی خود با تحقیق تجربی بود. وی آثارش را که حوزه گسترده‌ای از علوم، فلسفه و نظریه ادبی تا جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی، را در بر می‌گرفت «تئوری عمل» نامید. مطالعات بوردیو همه مرزهای آکادمیک و سنت‌های فکری را در هم آمیخت.

مولفان کتاب حاضر معتقدند، امروزه سرمایه فرهنگی یکی از شاخص‌های اساسی در توسعه فرهنگی به‌شمار می‌آید و بدون توجه به شاخص‌های سرمایه فرهنگی امکان دستیابی به توسعه پایدار وجود ندارد. از این رو،‌ کشورها تلاش می‌کنند که با ارتقای سطح شاخص‌های فرهنگی (میزان و نوع مصرف کالاهای فرهنگی، مشارکت فرهنگی، موفقیت آموزشی، دستیابی به تحصیلات آموزشی و...) برای دستیابی به اهداف کلان ملی گام‌های مؤثری بردارند.

در ایران نیز خوشبختانه طی چند سال اخیر، مدیران و نخبگان فرهنگی به این مقوله توجه نشان داده‌اند و کتاب حاضر جزو اولین کتاب‌هایی است که در زمینه سرمایه فرهنگی منتشر شده است. از جمله اهداف این کتاب معرفی سرمایه فرهنگی به سیاستگذاران، مدیران،‌ محققان فرهنگی مراکز تحقیقاتی و دانشجویانی است که می‌خواهند به صورت هدفمند در تبیین چشم‌اندازهای فرهنگی،‌ برنامه‌ریزی فرهنگی و ارزیابی و کنترل نهادهای فرهنگی‌ ـ اجتماعی گام بردارند. مطالعه این کتاب ما را به این نتیجه رهنمون می‌سازد که باید به فرهنگ و مبانی فرهنگی از دیدگه علمی و بومی نیز توجه خاص مبذول داشت و عدالت فرهنگی را در جامعه ایرانی اجرایی ساخت. به همین منظور مطالعه کتاب حاضر به مخاطبانی که به‌نوعی در عرصه مبانی فرهنگی در جست‌وجوی شاخص‌ها و مبانی ارزشی و بومی سرمایه فرهنگی‌اند توصیه می‌شود.

کتاب «الگوی ارتقای سرمایه فرهنگی در ایران» به قلم سید رضا صالحی امیری و رزیتا سپهرنیا با شمارگان هزار و 100 نسخه در 280 صفحه به بهای 17 هزار تومان از سوی انتشارات ققنوس منتشر شده است.